ادیان بزرگ آسمانی كه چشمه سار جوشش خود را در ژرفای عالم ملكوت نشانی داده اند، آن هنگام كه از بلندای وحی به منزلگاه خاكی این طبیعت فرود آمده و در ظرف كلمات و ظرفیت واژگان و قالب مفاهیم بشری جای گرفته اند، كاركردی دوگانه برای ادیان رقم زده اند.
این تأثیر و كاركرد دوگانه اگر به درستی شناخته و تحلیل نشود، می تواند در پندار ظاهربینان و سست اندیشان، مایه تناقض و ناكارآمدی شمرده شود! و اگر به بایستگی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد، می تواند یك ضرورت اجتناب ناپذیر به حساب آید.
روح ادیان و گوهر پیام وحی، چونان روح آدم ـ عصاره نسل انسان ـ كه الهی، رحمانی و سراسر خیر و خوبی بوده و آن گاه كه به حكم حكمت خداوندی آن نفخه الهی در كالبد خاكی دمیده شده و به زمین هبوط كرده است، به نشأه مادی كشیده شده و كاركردی دوگانه یافته و توانسته است از فرشته پرّان تر و یا از بهیمه فروتر رود، به اوج آسمـان راه یـابد، یـا در حضیض زمین گرفتار آید! ادیـان آسمانی
نیز در فاصله میان آن مبدأ و این فرجام و این مخاطبان، دو ظهور و بروز ناهمسو داشته اند!
ادیان آسمانی به حكم آن كه از مبدأ خیر و رحمت و نور نشأت گرفته و به هدف رشد، هدایت، نجات بخشی و سعادت جاودان بشر نازل شده اند، ماهیتی نوری و گوهری رحمت آفرین داشته اند:
«تلك آیات الكتاب الحكیم. هدی و رحمة للمحسنین» لقمان/3
این ویژگی ها اختصاص به قرآن نداشته است، چه اینكه تورات و انجیل نیز اوصافی این چنین داشته اند:
«إنّا أنزلنا التوراة فیها هدی و نور» مائده/44
«و آتیناه الإنجیل فیه هدی و نور» مائده/46
اكنون سخن در این است كه با وجود برخورداری ادیان آسمانی از منشأی سراسر خیر و رحمت و روشنی، چرا در واقعیت زندگی انسانها همواره تأثیری یكسان نداشته، بلكه كاركردی دوگانه داشته اند؟ گاه بر شفافیت ها افزوده اند، و زمانی تیرگی ها را نمایانده اند. گاه میان ناآشنایان و عناد ورزان دیرین، پیوندی فراتر از خویشاوندی رقم زده اند، و زمانی هم میان خویشاوندان، بیگانگی پدید آورده اند!
این كاركرد دوگانه، چیزی نیست كه دگراندیشان و دین ناباوران بدان اشاره كرده باشند، بلكه حقیقتی است كه قرآن، خود بدان تصریح كرده است:
«و ننزّل من القرآن ما هو شفاء و رحمة للمؤمنین و لایزید الظالمین إلاّ خساراً» اسراء/82
و ما آنچه را برای مؤمنان مایه درمان و رحمت است از قرآن نازل می كنیم، ولی ستمگران را جز زیان نمی افزاید.
در این آیه، دو تأثیر و كاركرد كاملاً متفاوت برای آیات قرآن بیان شده است:
1. شفابخشی و رحمت آفرینی برای مخاطبان و دریافت كنندگان با ایمان.
2. زیانباری و خسارت افزایی برای آنان كه سیه كار و ظالمند.
آنچه در این میان مجال تأمّل و توجه دارد، این است كه هر چند قرآن برای آیات خویش، تأثیر و عملكردی دوگانه و ناهمساز معرفی كرده است، اما این دوگانگی به تعارض و ناسازگاری درونی آیات وحی منتهی و منتسب نمی شود و نباید بشود؛ زیرا تفاوت تأثیرگذاری و كاركرد آیات وحی در نتیجه تفاوت ماهیت مخاطبان پدید آمده است، و تناقض زمانی شكل می گیرد كه یك عامل مؤثر در شرایط و موقعیت یكسان، آثار ناهمساز از خود بروز دهد.
خورشید جهانتاب به عنوان مظهر نور در طبیعت نیز چنین كاركرد دوگانه ای را از خود برجای نهاده و می نهد، برخی اجسام را شفاف تر می نماید و بعضی را كه سیاه و كدر هستند، تیرگی و تاریكی شان را می نمایاند.
باران نیز كه در لطافت طبعش خلاف نیست، در باغ، لاله رویاند و در شوره زار، خس!
بنابراین، نه تنها وحی آسمانی كه مائده ها و نعمتهای زمینی نیز در زندگی انسان و پدیده های جهان، كاركردی دوگانه دارند، و این كاركرد دوگانه لازمه پویایی و سازندگی و تأثیرگذاری آنهاست، و از این منظر، سوزش سرمای زمستان به عنوان یكی از كاركردهای طبیعت، به همان اندازه مهم و ضروری است كه نشاط انگیزی و حیات آفرینی نسیم بهار. آمادگی انسان برای انتخاب «فجور» به همان میزان شرط اراده و انتخابگری اوست كه تمایل انسان و استعداد او برای «تقوا»، و سرانجام آن كه مقاومت ها، موضع گیری ها، امر به معروف و نهی از منكرو جهاد در قلمرو دین، به همان ملاك، بایسته و اجتناب ناپذیر است كه انسان دوستی، الفت جویی، خیرخواهی، ایثار و… هرچند هر كدام از این واژگان كه به نوبه خود زیبا، جذّاب و منطقی هستند می توانند مورد سوء استفاده و تفسیر نادرست نیز قرار گیرند.

در سرمقـاله شمـاره پیشین به عوامل و زمینـه هـای درون دینی
سازگاری یا ناسازگاری ادیان و پیروان ادیان اشارت داشتیم و اكنون زمان آن فرا رسیده است تا عوامل و انگیزه های برون دینی ناسازگاری پیروان ادیان را مورد توجه قرار دهیم.
تفسیر ناروا از مفاهیم و معارف و توصیه های دینی در نوك این پیكان قرار دارد. تعبیر قرآن از این مشكل بنیادی چنین است:
«و من الّذین هادوا یحرّفون الكلم عن مواضعه» نساء/45
بـرخی از یهودیـان كلمـات خـدا را به معنـی دگرگـون می كـننـد.
«فبما نقضهم میثاقهم لعنّاهم و جعلنا قلوبهم قاسیة یحرّفون الكلم عن مواضعه و نسوا حظّاً ممّا ذكّروا به و لاتزال تطّلع علی خائنة منهم إلاّ قلیلاً منهم» مائده/13
اهل كتاب ـ جز اندكی از ایشان ـ به خاطر اینكه پیمانهای خود را شكستند، از رحمت خود دورشان كردیم و در نتیجه دلهاشان سخت و حق ناپذیر گردید، و ـ برای گریز از حق و توجیه كردار ناپسند خود ـ به تحریف كلمات و تفسیر نادرست پیامهای دین همت گماشته و پندها و موعظه ها را به فراموشی سپردند، و ـ در پرتو این توجیه گری است كه ـ هر ازگاه شاهد كارهای خائنانه آنان خواهی بود.
در این آیه ریشه ها و ابعاد تفسیر نادرست مفاهیم دینی به صورت روشن تری تبیین شده است؛ چه اینكه آغاز گرایش به تحریف كلمات وحیانی و مفاهیم دینی، پیمان شكنی و نقض تعهدات دینی و فطری بیان گردیده، كه نقض تعهّدات انسانی و الهی، ناهنجاری روانی و مقاومت ذهنی در برابر حق را ـ كه در فرهنگ قرآنی از آن به عنوان قساوت و سخت دلی یاد شده است ـ در پی خواهد داشت و در نهایت به نادیده گرفتن حق و توجیه اندیشه ها و رفتارهای خود به وسیله تحریف معانی وحیانی و دینی خواهد انجامید!
اینكه انگیزه افراد یا گروه هـا در تحریف مفـاهیم دینی و توجیه و تأویل نادرست آنها چیست؟ خود نیاز به تأمّل بیشتر دارد.

همان گونه كه تفسیر ناروای یك متن مسلّم و قطعی دینی، بُعدی از ابعاد تحریف گری است، وارد ساختن مفاهیم و مطالب غیردینی در ساختار مفاهیم دین نیز تحریف به شمار آمده است. با این فرق كه در نوع اول، تصرّف و دست كاری در متن مسلم دینی انجام گرفته و در نوع دوم، متن غیردینی به شكل و رنگ متن دینی عرضه شده است.
«فویل للذین یكتبون الكتاب بأیدیهم ثم یقولون هذا من عندالله لیشتروا به ثمناً قلیلاً» بقره/79
پس وای بر آنان كه مطالبی را با دست خود ـ بدون اینكه پشتوانه وحیـانی و دینی داشته بـاشد ـ می نویسند و آن را به خدا نسبت داده، چنین وا نمود می كنند كه از جانب خدا نازل شده است و البته هدف آنان از این كار، دستیابی به سود و منفعتی است كه ـ هر اندازه هم كلان باشد، در مقایسه با خطا و جرمی كه مرتكب شده اند ـ ناچیز به شمار می آید.
بدیهی است كه میان دو تحریف، تفاوتهای عمده ای وجود دارد؛ چه اینكه افزودن مسائل غیردینی به دین و نسبت دادن آنها به خدا و وحی ـ به گونه ای كه مورد پذیرش عام قرار گیرد ـ كار خاصی است كه در توان همگان نیست و معمولاً از سوی مراكز رسمی دینی و عالمان و مفسران شناخته شده صادر گشته یا پذیرفته می شود؛ حال آن كه تفسیر نادرست مطالب و متون دینی، از گستردگی و پیچیدگی و تنوع بیشتری برخوردار است.

انسان به طور طبیعی موجودی ارتقا طلب و آرمان خواه است و همواره از افقهای آینده زندگی و عرصه های مختلف حیات، تصاویر زیبا و خیال انگیزی را می آفریند و سپس همّت و تلاش خود را در راه دستیابی به آنها به كار می گیرد. آرمان خواهی به عنوان یك عنصر محرّك و پیش برنده، كاربردهای ویرانگری نیز دارد كه از آن جمله خیال پردازی های غیرواقعی در قلمروهای مختلف زندگی و دین است.
شاید نتوان دین و مذهبی را یافت كه پیروان آن، از این آفت در امان مانده باشند و برای خود امتیازاتی فراتر از ملاكهای عقلانی قائل نباشند:
«و قالوا لن یدخل الجنة إلاّ من كان هوداً أو نصاری تلك أمانیهم قل هاتوا برهانكم إن كنتم صادقین» بقره/111
و گفتند: جز یهودان و ترسایان كسی به بهشت نمی رود، این آرزوی آنهاست؛ بگو: اگر راست می گویید حجت خویش بیاورید.
در این بیان، امانی و آرزوپروری های برخی پیروان ادیان از آن رو منتفی شمرده شد است كه پشتوانه عقلی و دینی نداشته و ندارد.
«لیس بأمانیكم و لا أمانی أهل الكتاب من یعمل سوءاً یجز به و لایجد له من دون الله ولیاً و لانصیراً» نساء/123
نه بر وفق مراد و آرمان شما و نه بر اسـاس آرزوهـای اهل كتـاب، خدا پاداش و جز خواهد داد، بلكه هر كس مرتكب كار زشت شود مجازات خواهد شد و جز خدا یار و سرپرستی نیست.
از مضمون آیه استفاده می شود كه آرمان گرایی پیروان ادیان، در بخش مهمی مربوط به تجزیه و تحلیل سعادتمندی خود و شقاوت دیگران است كه در این زمینه از ملاكهای عقلانی و معیارهای دینی خارج شده و گرفتار پندار و خودبرتری بینی مطلق می شوند و این بلایی است كه دامن گیر توده متدینان و گروهی از خواص متصلّب می شود.
«و منهم اُمّیون لایعلمون الكتاب إلاّ أمانی و إن هم إلاّ یظنّون» بقره/78
برخی از ایشان بی سوادانی هستند كه كتاب آسمانی را چیزی نمی دانند جز مطالبی پنداری و خیالات خام ـ كه در متن كتاب وجود ندارد ـ و فقط گمان می برند.
پیروان ادیان به دلیل آموزه های عامیانه و برون دینی، معمولاً برای خود نزد خداوند جایگاهی قائلند كه از تقرّب و مصونیت ویژه برخوردار است و به خود چنین تلقین می كنند كه بـه دلیل ایـن تقرّب و
مصونیت و حقانیت دینی، اگر خطاهایی نیز مرتكب شوند، چندان مورد عتاب خداوند قرار نخواهند گرفت، و اما دیگران به دلیل مطرود بودن از درگاه حق، حتی اگر كارهای نیك هم انجام دهند، پاداش بایسته و شایسته ای دریافت نخواهند كرد.
«قل إن كانت لكم الدار الآخرة عندالله خالصة من دون الناس فتمنّوا الموت إن كنتم صادقین» بقره/94
به ـ یهودیان كه خود را نژاد و نسل برتر و ممتاز و مقرْب حق می دانند ـ بگو: اگر به راستی نعمتهای جهان آخرت و مقامهای معنوی نزد خداوند ویژه شماست و سایر مردم سهمی در آن ندارند، پس اگر اعتقاد یقینی به این باور دارید و در این اظهارات راستگو هستید، آرزوی مرگ نمایید ـ تا زودتر به این همه نعمت و امتیاز دست پیدا كنید! ـ»
«قل یا أیها الذین هادوا إن زعمتم أنّكم أولیاء الله من دون الناس فتمنّوا الموت إن كنتم صادقین» جمعه/6
بگو: ای قوم یهود! اگر بر این پندار هستید كه شما دوستان خدا هستید و دیگر مردمان دارای چنین امتیــازی نخواهند بود، پس اگر در این پندار خود صادق و مطمئن هستید، آرزوی مرگ كنید تا زودتر به ساحت پرنعمت خداوند راه پیدا كنید و از شرور این جهان راحت شوید!

یكی دیگر از عوامل برون دینی كه میان پیروان ادیان مرزبندی های خصمانه پدید آورده و می آورد، فرصت طلبی و حق پوشی برخی عالمان صاحب نفوذ و قدرت طلب و عوام فریب است كه موقعیت و منزلت اجتماعی آنان ایجاب می كند تا مریدان خود را با وعده ها و نویدهای دروغین و امتیازهای خیالی دلخوش نگاه دارند، و به جای تبیین منطق و عقلانی مدعیات دینی خود به تصورات و تخیلات توده ها دامن زده و عصبیت و نژاد و قومیت و… را جایگزین دلیل و برهان سازند.
«اتّخذوا أحبارهم و رهبانهم أرباباً من دون الله و المسیح بن مریم»
توبه/31
اهل كتاب، پیشوایان دینی و عالمان خود و مسیح را به جای خدا به خدایی گرفته اند!
در روایات معصومین(ع) توضیح داده شده است كه منظور آیه این نیست كه توده مردم به جای خدا، در برابر عالمان به نیایش و كرنش می پردازند، بلكه منظور اطاعت بدون تفكّر و تعقّل از ایده ها و آرمانها و آموزه های آنان است.
آنچه یاد شد، نمونه ای از عوامل برون دینی است كه بر اندیشه پیروان ادیان سنگینی كرده و جدایی و دوگانگی ادیان را به ستیز و بدخواهی میان پیروان آنها كشانده است.
بدیهی است كه مجال برای تأمّل و كشف زوایا و عوامل دیگر بسیار گسترده است و با دقت در آیات وحی می توان به نكته ها و ظرفیتهای بیشتری دست یافت. امید آن كه اهل تحقیق این مهم را پی گیرند و بنیانهایی عملی و علمی برای گفت وگو و هم اندیشی ادیان و پیروان آنها پی ریزند.